• Struktura czynności czytania.
• Istota czytania ze zrozumieniem (jak należy rozumieć tekst).
• Rodzaje rozumienia tekstów (dosłownie i domyślnie).
• Rodzaje ćwiczeń przygotowujących do czytania ze zrozumieniem.
• Praca z tekstem.

    Nauka czytania jest jednym z najważniejszych zadań języka polskiego w klasach początkowych.
Czytanie jest procesem złożonym i dynamicznym, zależnym od poziomu funkcjonowania centralnego układu nerwowego oraz poziomu sprawności poszczególnych analizatorów i związków zachodzących między nimi. Na proces ten składają się :

• zjawiska fizyczne
• zjawiska fizjologiczne
• zjawiska psychologiczne

Na siatkówce oczu powstają obrazy graficzne stanowiące odbicie czytanego tekstu- mamy tu do czynienia ze zjawiskiem fizycznym. Z chwilą powstania takiego obrazu zaczyna się proces fizjologiczny, mianowicie przesłanie nerwem wzrokowym obrazu jako impulsu do części korowej analizatora wzrokowego, gdzie dokonuje się spostrzeżenie znaków graficznych, a więc element już psychiczny. Psychiczna strona procesu czytania w dalszym jego przebiegu polega na pobudzaniu procesów kojarzenia oraz interpretacji impulsów wzrokowych. Przy czytaniu głośnym proces ten wydłuża się. Następuje transmisja impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków motorycznych mowy, a stąd do odpowiednich narządów artykulacyjnych. Pobudzenie tych narządów prowadzi do wymówienia słów składających się na odczytany tekst.
    Dynamika procesu czytania dotyczy między innymi ruchów gałki ocznej. W toku czytania oko wykonuje trzy rodzaje ruchów:

• ruch postępowy - od lewej strony ku prawej wzdłuż linii czytanego tekstu
• ruch zwrotny - od końca jednej linii tekstu do początku linii następnej
• ruch wsteczny - umożliwia ponowny odbiór obrazu graficznego w przypadku pomyłki lub niezrozumienia czytanego tekstu

Ruch oczu przy czytaniu nie jest równomierny, lecz dokonuje się skokami, które są przedzielone pauzami. Właściwe czytanie odbywa się w czasie tych pauz. Czas zużyty na pauzy ruchowe jest miernikiem biegłości w czytaniu: im przerwy spoczynkowe trwają krócej w ciągu całego czasu czytania, tym proces czytania jest szybszy, czytanie jest sprawniejsze. Tak więc w skład procesu czytania wchodzą trzy elementy:

Dopiero te trzy elementy tworzą strukturę, będącą wynikiem dokonanej przez osobę czytającą syntezy wyobrażeń językowych ( grafomatu z fonematem ) i pozajęzykowych (znaczenie, rozumienie wyrazu). Owa synteza wyobrażeń językowych i pozajęzykowych stanowi istotę procesu czytania.
Elementy te dotyczą tylko recepcji tzn. przyjęcia, zrozumienia i nauczenia się tego, co autor usiłował przekazać nam w tekście. Uwzględnienie tylko recepcji świadczy o biernym potraktowaniu czytania. Uczniowie powinni przyzwyczajać się do czytania twórczego tzn. by z przeczytanego tekstu mogli wysuwać nowe idee, czerpać pomysły do nowej działalności, odkrywać problemy, dochodzić do nowych myśli i uczuć. Krótko mówiąc istotę zrozumienia stanowi uchwycenie jego sensu, czyli treści. Może to być sens dosłowny albo sens dodatkowy.
    Rozumienie tego co się czyta polega więc na docieraniu myślą bezpośrednio do sytuacji i przedmiotów, do których odnosi się tekst i na uzyskaniu swobody, w dalszym myślowym operowaniu nimi. Obecnie uwzględnia się wyższe stopnie rozumienia tekstu: interpretację i czytanie krytyczne.
    Interpretacja polega na umiejętności wydobycia ukrytego znaczenia - "czytanie między wierszami", a więc:

• możliwości wyciągania wniosków, rozważań o przyczynach i skutkach,
• zastanawianie się nad tym co miało miejsce pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami,
• przewidywanie, co nastąpi dalej,
• wyjaśnianie znaczenia wypowiedzi i przebiegu wydarzeń
• czynienie porównań, identyfikacji, zamierzeń autora.

Czytanie krytyczne obejmuje rozumienie dosłowne oraz interpretację. Czytający ocenia jakość, wartość, wiarygodność tego co czyta.
    Umiejętność rozpoznawania znaków graficznych i ich przekładanie na język mówiony, to ważne, ale nie wystarczające elementy czytania, bowiem w procesie czytania zasadniczą rolę odgrywa czynnik psychologiczny, czyli uchwycenie sensu i zrozumienie treści tekstu.
    Na proces czytania ze zrozumieniem składa się:

• spostrzeganie obrazów graficznych,
• wiązanie obrazów graficznych z wyobrażeniami pozajęzykowymi, czyli zrozumienie znaczenia grupy przeczytanych słów,
• pamiętanie sensu przeczytanych wyrazów, w czasie czytania następnej grupy słów,
• domyślanie się dalszego ciągu czytanego tekstu tj. przewidywanie,
• kojarzenie znaczeń w pewne całości myślowe,
• kontrola- weryfikacja przewidywań.

Tak więc istotą czytania ze zrozumieniem jest kojarzenie obrazów i ich fonetycznych odpowiedników tj. wyobrażeń językowych (przy głośnym czytaniu) lub samych obrazów graficznych (przy czytaniu cichym) z odpowiadającymi im znaczeniami.
    Zrozumienie tekstu zależy od kilku czynników, a przede wszystkim od wprawy w czytaniu, budowy zdań, stylu autora czytanego tekstu. Do zrozumienia tekstu uczniowie muszą być odpowiednio przygotowani pod względem techniki czytania, językowym i rzeczowym.
    Przygotowanie techniczne polega na zdobyciu dostatecznej wprawy w czytaniu. Przygotowanie językowe dotyczy znajomości znaczeń słów, wyrażeń i zwrotów tj. posiadania znajomości słownictwa zawartego w tekście. Przygotowanie rzeczowe obejmuje opanowanie wiadomości niezbędnych do zrozumienia czytanego tekstu.
    Kształtowanie umiejętności cichego czytania obejmuje czynności dydaktyczne mające na celu umożliwianie uczniom:

• opanowanie techniki sprawnego rozpoznawania tekstu,
• rozumienie treści rozpoznawanego tekstu.

    Natomiast przy kształtowaniu umiejętności głośnego czytania wymaga się dodatkowo:

• szybszego kojarzenia rozpoznawanych i rozumianych znaków z dźwiękami,
• ćwiczenia narządów artykulacyjnych w wyraźnym ich odtwarzaniu,
• regulacji tego odtwarzania po przez modulację intonację głosu, stosowanie pauz (gramatycznych, logicznych i psychologicznych) oraz odpowiedniego rytmu i oddechu we właściwym miejscu.

    Ciche czytanie ze zrozumieniem możliwe jest tylko na podłożu śladów i związków wytworzonym w czytaniu głośnym. Przy cichym czytaniu uczeń nie ma kontroli słuchowej nad czytanym tekstem ujmuje treść wyrazu jedynie za pośrednictwem analizatora wzrokowego. Czytanie to stosowane na tekstach nie opanowanych w czytaniu głośnym nie daje efektu, a nawet zniechęca dziecko do czytania. Część zdania albo poszczególne słowa w zdaniu nie opanowane w czytaniu głośnym przeszkadzają dziecku w uchwyceniu treści tekstu czytanego po cichu.

A oto niektóre ćwiczenia kształtujące umiejętność czytania ze zrozumieniem w poszczególnych klasach:

KLASA I

• odszukiwanie liter i wyrazów w tekście (można je podkreślać, liczyć, szukać wyrazu podstawowego na dalszych stronach książki),
• odszukiwanie zdań w tekście,
• wyszukiwanie imion dzieci, nazw zwierząt, zabawek, sprzętów, itp.
• układanie wyrazów z liter alfabetu ruchomego,
• wykonanie polecenia zapisanego na tablicy,
• układanie zdań łatwych i trudniejszych z rozsypanych wyrazów,
• układanie wyrazów (ewentualnie krótkich zdań) z rozsypanek sylabowych,
• dobieranie kartek zawierających pytania i odpowiedzi,
• dobieranie obrazków do zdań i odwrotnie (zdań do obrazków),
• grupowanie kartek z wyrazami do obrazka,
• segregowanie kartek z wyrazami wg porządku podanego przez nauczyciela,
• pisanie odpowiedzi na pytania uwidocznione na tablicy,
• poszukiwanie w tekście odpowiedzi na postawione pytania

KLASA II

• wyszukiwanie fragmentów odnoszących się do osób i miejsca akcji,
• wyszukiwanie fragmentów związanych z ilustracją,
• wyszukiwanie fragmentów które można zilustrować,
• ilustrowanie treści wytworami plastycznymi jako przygotowanie do planu,
• rozsypanki wyrazowe i zdaniowe,
• układanie opowiadania z rozsypanych zdań,
• segregowanie wyrazów (np. wg części mowy)
• loteryjki ortograficzne

KLASA III

• zdawanie sprawy z treści po jednorazowym czytaniu,
• wyodrębnianie postaci i zdarzeń w utworach literackich,
• odróżnianie zdarzeń istotnych od mniej istotnych,
• wskazywanie postaci głównych i drugorzędnych,
• wyszukiwanie fragmentów zawierających opis wyglądu i cech bohatera,
• ustalanie kolejności zdarzeń,
• wskazywanie wydarzenia decydującego o zmianie w postępowaniu bohatera,
• wybieranie najpiękniejszych i najważniejszych fragmentów opowiadania,
• wyróżnianie w tekstach opowiadań, opisów, dialogów,
• wskazywanie głównej myśli utworu,
• nadawanie innego tytułu opowiadania

    Ćwiczenia te mają na celu kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz aktywizację uczniów i pobudzanie ich do sprawnego spostrzegania, logicznego myślenia i zapamiętywania.

    W zależności od charakteru pracy myślowej uczniów oraz rodzaju tekstu, sposoby omawiania tekstów można podzielić na dwie grupy:

1. Analizujące sposoby omawiania tekstów - nawiązywanie treści utworu do spostrzeżeń i przeżyć; ustalanie kolejności zdarzeń i wiązanie ich w logiczną całość; wyodrębnianie fragmentów mających formę opowiadania, opisu itp.
2. Syntetyzujące sposoby omawiania tekstów - zdawanie sprawy z treści czytanki po cichym przeczytaniu tekstu, podział czytanki na wyodrębniające się części logiczne, nadawanie im tytułów.

Analizujące sposoby omawiania tekstu możemy podzielić na trzy etapy :

I. Przygotowanie do odbioru tekstu

• przygotowanie rzeczowe - filmy, wycieczki pobudzające wyobraźnię uczniów w określonym kierunku, omawianie obrazów, fotografii, pogadanka wstępna
• przygotowanie słownikowe - odwołujemy się do doświadczeń uczniów, nauczyciel ingeruje tylko wtedy, gdy przypuszcza, że uczniowie nie potrafią tego uczynić, albo gdy ich wyjaśnienia są nie pełne lub błędne, należy pamiętać o konieczności przyzwyczajania uczniów do korzystania z odsyłaczy, a w miarę możliwości, także ze słowników i encyklopedii.

II. Ukierunkowane czytanie - każdą czytankę czy wiersz traktujemy jako pewnego rodzaju całość, która w odpowiedni sposób powinna oddziaływać na wyobraźnię i sferę emocjonalną uczuć, dlatego pierwszym czytaniem obejmujemy cały tekst.

III. Opracowanie treści tekstu - w klasie pierwszej omawianie tekstu rozpoczynamy od swobodnego wypowiadania się dzieci na temat treści, później przechodzimy do sposobów zbliżonych do analizy utworu, dążymy do wniknięcia przez dziecko w szczegółową treść tekstu, poddajemy ocenie występujące tam postaci, doprowadzamy do pewnych uogólnień.

Ćwiczenia w charakterze analitycznym:

• Nawiązanie treści czytanki do przeżyć i spostrzeżeń dzieci - jest to praca o charakterze analizującym i może występować w dwóch odmianach. Pierwsza wychodzi od przeżyć dzieci, poczym nauczyciel przechodzi do zapoznawania uczniów z treścią czytanki i porównywania jej z tymi przeżyciami i doświadczeniami, druga na czynnościach odwrotnych.
• Zestawienie treści czytanki z ilustracją - "dobra" ilustracja przedstawia treść w sposób plastyczny - kształtem i barwą, przez co pobudza wyobraźnię i niejednokrotnie lepiej wyjaśnia dziecku niektóre pojęcia niż słowo.
• Wyodrębnianie zdarzeń w tekście - jest to trudna forma pracy, stosuje się ją jako formę pomocniczą do układania planu.
• Ustalanie kolejności zdarzeń - może mieć zastosowanie w utworach w których występuje wyraźna akcja tzn. kiedy zdarzenia są ze sobą związane przyczynowo (opowiadania, baśnie, legendy).
• Wyodrębnienie postaci - ma na celu przygotowanie uczniów do charakterystyki osób. Należy dobierać czytanki o wyraźnie zarysowanych sylwetkach bohaterów.
• Wyszukiwanie w tekście urywków wskazanych przez nauczyciela.
• Wyodrębnianie fragmentów o charakterze opowiadanie i opisu.
• Określanie miejsca akcji.
• Układanie i zapisywanie planu - jest to trudna forma pracy z tekstem, polega na dobrym zrozumieniu treści, podzieleniu jej na logiczne części i streszczeniu każdej z tych części w jednym zdaniu.

    Syntetyzujące sposoby omawiania tekstu nie wymagają analizującej postawy czytelniczej, ale się na niej opierają. Zmierzają one do uchwycenia myśli przewodniej tekstu, wyciągania wniosków, uogólnień dokonywanych na podstawie tekstu.

Do ćwiczeń o charakterze syntetycznym należą:

• Zdawanie sprawy z treści tekstu po jego przeczytaniu.
• Ilustrowanie przeczytanego tekstu w dowolnych technikach plastycznych.
• Formułowanie wniosków, własnych sądów na podstawie tekstu oraz ich uzasadnianie.
• Nadawanie tytułów fragmentom tekstu lub ilustracjom, zmiana tytułu tekstu.
• Ocena postępowania bohatera.
• Opowiadanie treści tekstu swoimi słowami.

    Stosowanie tak zróżnicowanych form pracy z tekstem, zmusza ucznia do kilkakrotnego powracania do tekstu, by odczytać odpowiednie jego fragmenty w celu uzasadnienia zajętego stanowiska. Jest to doskonała okazja nie tylko do wyrabiania umiejętności czytania ze zrozumieniem, ale i do doskonalenia techniki czytania.
    Umiejętność czytania ze zrozumieniem jest jednym z zasadniczych warunków powodzenia ucznia w szkole i stanowi podstawę do pracy samokształceniowej prowadzonej przez całe życie.

Powrót do Top Secret