Jak trudno jest się komunikować, mówić "nie", wyrażać swoje racje i sądy wie każdy, kto znalazł się w sytuacji konfliktowej.
    Asertywność to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, uczucia i przekonania, nie lekceważąc uczuć i poglądów swoich rozmówców. Teoria asertywności jest oparta na założeniu, że każda jednostka posiada pewne podstawowe prawa. W sytuacjach konfliktowych umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis bez poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznawanych wartości. Ludzie asertywni potrafią też powiedzieć "nie" bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku. Asertywność jest zatem umiejętnością kluczową, kiedy trzeba się oprzeć naciskom m. in. w sprawie alkoholu i narkotyków.
    Asertywność to umiejętność, a nie etykieta, którą można przyklejać ludziom. To zachowania, a nie ludzi możemy określać jako "agresywne", "uległe" czy "asertywne".
    Asertywność jest czasem mylona z agresją. W przypadku zachowań agresywnych sytuacje są postrzegane w kategoriach "ja wygrywam, ty przegrywasz". Ton głosu w zachowaniu agresywnym różni się od tonu głosu w zachowaniu asertywnym - często bywa hałaśliwy, pobrzmiewa w nim pogróżka lub sarkazm. Towarzyszy mu odpowiednie zachowanie niewerbalne: mierzenie rozmówcy wrogim spojrzeniem, grożenie palcem, naruszanie granicy przestrzeni prywatnej. Często myli się również pojęcia złości i agresji. Złość jest uczuciem, agresja zaś sposobem wyrażania złości.

    Dlaczego zachowujemy się agresywnie?

• Boimy się, że nie dostaniemy tego, co chcemy.
• Nie wierzymy w samych siebie.
• Wcześniej okazywało się to skuteczne.
• Chcemy zwrócić na siebie uwagę.
• Chcemy zademonstrować swoją władzę.
• Chcemy wyładować złość.
• Chcemy manipulować innymi.

    Co ryzykujemy?

• Konflikty w zagrożeniach z innymi ludźmi (czują się zagrożeni).
• Utratę szacunku dla samego siebie.
• Utratę szacunku dla innych.
• Będziemy nie lubiani.
• Poważny stres.
• Dojdzie do przemocy.
• Rezultaty przeciwne do zamierzonych.

    Złość może być obecna także w zachowaniach asertywnych. W tych pierwszych kumuluje się i może później wybuchnąć w postaci agresji. W tych drugich jest wyrażana jako otwarty komunikat, np. "Jestem na ciebie zły.", i dzięki temu uświadamiana rozmówcy.

    Dlaczego zachowujemy się asertywnie?

• Jesteśmy zadowoleni z siebie i z innych.
• Mamy szacunek dla siebie i innych.
• Pomaga nam to w osiągnięciu celów i realizacji własnych potrzeb.
• Dzięki temu mniej ranimy innych.
• Dzięki temu rośnie wiara w siebie.
• Daje to poczucie kontroli nad własnym życiem.
• Jesteśmy uczciwi w stosunku do samych siebie i innych.

    A co ryzykujemy?

• Będziemy nie lubiani za to, że wyrażamy swoje odczucia.
• Etykietę człowieka idącego przez życie przebojem.
• Zmiany w naszych relacjach z innymi.

    Asertywność nie musi być stosowana w każdym przypadku sprzeczności interesów, czasami wręcz nie należy jej stosować. Asertywność nie stanowi gwarancji sukcesu, ale daje satysfakcję z wyrażania własnych uczuć po to, by konflikt można było rozstrzygnąć bez poczucia winy.
    Asertywność nie jest cechą charakteru, nie można się z nią urodzić, ale można się jej nauczyć. A im wcześniej tym lepiej.
Dlatego też już od sześciu lat prowadzę w klasach młodszych zajęcia z socjoterapii. Jest to program edukacyjny dla klas I-III obejmujący profilaktykę uzależnień. Narkotyki, alkohol, przedawkowanie leków, wydawałoby się rzecz bardzo odległa, która nie dotyczy dzieci w klasach młodszych, a jednak tak nie jest.
    Zajęcia z socjoterapii oparte są na programie edukacyjnym Andrzeja Kołodziejczyka- profilaktyka uzależnień, MEN Warszawa 1991. Jest to adaptacja dwóch amerykańskich programów profilaktycznych o nazwie "Substance Education". Mają one zapobiegać używaniu nikotyny, alkoholu, narkotyków, a także leków. Zatem celem zajęć w klasach I-III jest dostarczanie wiadomości i zdobywanie doświadczeń społecznych, które zmierzają do prawidłowego kształtowania osobowości uczniów. Służyć temu ma rozwój: pozytywnego obrazu samego siebie, umiejętność porozumiewania się oraz rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.
    A) Pozytywny obraz samego siebie.
    W trakcie ćwiczeń uczniowie uczą się rozpoznawania własnych i cudzych uczuć, ich wyrażania, dostrzegania swoich mocnych stron. Uczą się dostrzegania różnic i podobieństw między ludźmi Są to ważne ćwiczenia, bo dzięki nim mają okazję dowartościowania się, przeżycia sukcesów w kontaktach z ludźmi.
    B) Umiejętność porozumiewania się.
    Komunikacja, porozumiewanie się pozwala dzieciom wpływać na swoje życie i otoczenie, decyduje o relacjach między nimi a rówieśnikami czy osobami dorosłymi. Dzielenie się myślami i odczuciami w zespole sprzyja zdobywaniu wiedzy i uczeniu się zachowań alternatywnych w stosunku do tych, jakie towarzyszą nałogom. Umiejętności te pozwalają powiedzieć "nie", gdy ktoś proponuje papierosy, narkotyki lub alkohol. Nie jest to łatwe, ale uczenie się asertywności pozwala w sytuacjach konfliktowych osiągnąć kompromis. Ćwiczenia podczas zajęć związane są z przynależnością do klasy, rodziny, grupy koleżeńskiej, z regułami współżycia ze sobą i budowania udanych relacji z innymi. Dzieci uczą się, jak w sposób otwarty mówić o tym co czują i czego potrzebują.
    C) Umiejętność rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji.
    Nie tylko dorośli mają problemy, dzieci także. Muszą zatem nauczyć się je rozwiązywać i podejmować odpowiedzialne decyzje. W trakcie zajęć analizują problemy, zastanawiają się jak do nich doszło i jak je rozwiązać. Dowiadują się, że mają prawo do popełniania błędów tak, jak i inni ludzie, ale powinny starać się je konstruktywnie rozwiązywać.
    Osobny blok tematyczny stanowią zajęcia poświęcone decyzjom zdrowotnym. Dzieci uczą się, jak cenną wartością jest ich zdrowie i jak należy o nie dbać. Celem ćwiczeń jest poprawa samopoczucia fizycznego i psychicznego, a to może zmniejszyć skłonność do sięgania po substancje zmieniające świadomość.

    Zajęcia są podzielone na trzy działy:

• Postrzeganie siebie.
• Uczestnictwo grupowe.
• Decyzje zdrowotne.

    Zajęcia prowadzone są na dodatkowych spotkaniach po zajęciach szkolnych. Są dobrowolne, dlatego rodzice muszą wyrazić zgodę na udział dzieci w terapii.
    Podczas realizowania programu stosuję różnorodne techniki i dostosowuję je do zainteresowania tematem, umiejętności radzenia sobie z przedstawionymi problemami i poziomem aktywności uczniów.
    Podczas zajęć siedzimy w kręgu. Krąg sprzyja rozwijaniu umiejętności wyrażania uczuć, słuchania odczuć innych oraz zapamiętywania tego, co zostało powiedziane. Krąg oznacza, że pracujemy nad czymś wspólnie. Siedząc w kręgu, rozmawiamy patrząc na siebie. Pozwala to czuć się bezpiecznie, dotykamy się, siedzimy koło siebie. W kręgu jesteśmy "równi" w naszych poglądach i przekonaniach.
    Zajęcia zaczynamy od rozmowy, często jest to przedstawienie problemu, który ma być rozwiązany. Wszyscy zabierają głos i przedstawiają swoje racje, ale nie krytykują rozwiązań czy pomysłów innych. Staram się, by dzieci rozmawiały ze sobą, prowadziły dialog, potrafiły nawiązać kontakt z kolegą czy koleżanką.
    Często dzielimy się też na grupy. Każda z nich opracowuje własny pomysł a potem przedstawia na forum klasy. Staramy się wybrać najlepszy lub składamy jeden wspólny.
    Dzieci często ilustrują swoje wypowiedzi. I tu również wszystkie prace są omawiane i dyskutowane. Uczniowie lubią opowiadać o swoich pracach, mówić, co im się w nich podoba, z czym mieli kłopot. Wszystkie prace trafiają potem na klasową wystawę.
    Najbardziej moi uczniowie lubią odgrywać psychodramy. Mają wtedy okazję do wyrażenia swoich uczuć. Sami decydują między sobą, kto z nich zagra jaką rolę. Układają scenariusz i wybierają rodzaj ekspresji. Na początku nie jest to łatwe i staram się im pomagać, ale później wolą to robić sami. Są też dzieci, którym trzeba pomagać cały czas. Aktorzy na koniec przedstawienia zawsze są nagradzani brawami i słowami uznania, bez względu na to, jak im poszło. Staram się by uczniowie grając role wykorzystywali własne doświadczenia, a sytuacje, które przedstawiają, miały związek z ich rzeczywistymi problemami. Każda psychodrama jest też zawsze dokładnie omówiona, zanim przejdziemy do następnej.
Niekiedy uczniowie maja kłopoty z odgrywaniem ról i wtedy z pomocą przychodzą nam kukiełki. Robią je sami na zajęciach, wykorzystując dostępne materiały. Scenki z kukiełkami są najczęściej spontaniczne.
Uczenie się rozwiązywania konfliktów bez naruszania tożsamości lub godności jednej ze stron jest tą z umiejętności personalnych, którą każdy uczeń powinien nabyć. Nie jest to wcale takie proste i sprawia dzieciom dużo kłopotu. By znaleźć satysfakcjonujące i możliwe do zaakceptowania przez obie strony rozwiązanie, uczniowie muszą nauczyć się postępowania w sposób nie naruszający godności drugiej osoby.
    Najtrudniejsze dla dzieci jest określenie problemu w sposób, jaki go widzą i odczuwają bez wypowiadania przy tym słów potępienia, krytyki, oceny lub wstydu. Potem zastanawiają się w czym są zgodne, a w czym nie, co im się podoba, a co nie. Muszą następnie znaleźć jak najwięcej sposobów rozwiązania konfliktu po to, by zrozumieć, że istnieje wiele możliwości podejścia do problemu. Zastanawiają się też nad skutkami zastosowania wybranych rozwiązań. Na koniec uzgadniają rozwiązanie, które wszyscy akceptują.
    Tak powinno być, ale nie zawsze udaje nam się rozwiązać klasowe konflikty tak, by wszyscy byli zadowoleni.
Praca na zajęciach nie jest łatwa. Wymaga ode mnie dużego skupienia i wyciszenia. Przygotowania na każde spotkanie pomocy i materiałów dla dzieci. Nie wszystkie cele programu mogę zrealizować tak, jak tego oczekuję. Są chwile, kiedy zastanawiam się, czy dobrze robię, co zrobiłam nie tak. Ale też jestem dumna, gdy moi uczniowie zamiast oddać koledze, który go uderzył, pytają "Dlaczego to zrobiłeś?". Wtedy wiem, że moja praca daje efekty.
    Trudno mi przewidzieć czy dzieci po zakończonym cyklu zajęć będą potrafiły odmówić, gdy ktoś je poczęstuje papierosem, alkoholem lub zaproponuje narkotyki. Ale jedno jest pewne będą potrafiły bronić własnych praw, uznając jednocześnie prawa innych, będą umiały wyrażać swoje potrzeby, poglądy i odczucia, a także będą wierzyły w siebie.
Życzę im tego z całego serca.

Powrót do Top Secret